Door Eva Kneepkens, De Volkskrant (02-04-2020)
Samenkliekende bacteriën
Voor de argeloze leek lijkt de afbeelding op een kleurrijk blad van een exotische plantsoort, maar experts zien in deze mozaïek een tongcel omringd door samenkliekende bacteriën. De afbeelding is gemaakt door de Amerikaanse bioloog Gary Borisy, Forsyth Institute en Harvard School of Dental Medicine, en geneticus Jessica Mark Welch, Marine Biological Laboratory in Woods Hole. Zij zijn er als eersten in geslaagd om via een nieuwe techniek zo gedetailleerd in beeld te brengen hoe tongbacteriën als buren samenleven. Dit onderzoek werd op 25 maart gepubliceerd in Cell Reports.
Die bacteriën wonen niet zomaar in groten getale op onze tong en in onze mond. Ze spelen een belangrijke rol bij de vertering van ons voedsel en de ontwikkeling van ons immuunsysteem. Maar ze kunnen ons lichaam ook tegenwerken. Zo wordt de mondbacterie Porphyromonas gingivalis in verband gebracht met de ziekte van Alzheimer, schreef de Volkskrant vorig jaar nog. Die ene bad guy om zeep helpen, lijkt een voor de hand liggende oplossing. Helaas is dat niet zo simpel. Het mondmicrobioom – dat naast de bacteriën ook bestaat uit andere kleine bewoners, zoals schimmels, virussen en amoebes – is een ecosyteem waarin allerlei complexe onderlinge afhankelijkheden een rol spelen: haal je één slechterik weg, dan verdwijnen in het kielzog mogelijk ook good guys. “Als je een bepaalde bacterie weg wilt hebben, dan is het belangrijk om te weten welke ernaast wonen en of die buren gaan helpen of juist klaarstaan om de lege plaats in te nemen,” zegt Welch.
Een CLASI-FISH-afbeelding van een stukje bacteriële biofilm van de tong. Menselijke cellen van de tong vormen een grijze kern. (credit:Steven Wilbert en Gary Borisy, The Forsyth Institute).
“In de afgelopen tien jaar zijn wetenschappers steeds meer over het belang van het mondmicrobioom voor onze gezondheid te weten gekomen. Alleen rijzen bij elk kruimeltje kennis minstens evenveel nieuwe vragen op”, verzucht Borisy. Ook hun afbeelding roept die op. Want hoe ‘kiezen’ tongbacteriën hun buren? Borisy en Welch hopen dit in de nabije toekomst uit te vogelen. Vooralsnog dient de mozaïekafbeelding vooral als een handige kapstok om alle kennis over onze kleine tongbewoners te ordenen. Hieronder drie voorbeelden van wat we inmiddels weten over het wel en wee van onze tongbewoners.
Niet doen: spoelen met antibacterieel mondwater
Elke ochtend even spoelen met mondwater. Wel zo fris, toch? Alleen is dat niet verstandig. Althans, als het om mondwater met een antibacteriële werking gaat. Dat doodt niet alleen de ongewenste bacteriën, maar ook de goede bacteriën die bijvoorbeeld helpen om de bloeddruk in het gareel te houden. Verschillende studies lieten zien dat de bloeddruk iets stijgt als proefpersonen een periode regelmatig met bacteriedodend mondwater spoelden. Deze bloeddrukverlagende bacteriën kunnen namelijk iets wat onze lichaamscellen zelf niet kunnen: nitraat uit onze voeding omzetten naar onder andere stikstofmonoxide. Dat stofje zet bloedvaten aan om te verwijden waardoor de bloeddruk wat zakt. “Dus ook al eet je veel nitraatrijk voedsel, zoals bladgroente, als je regelmatig spoelt met antibacterieel mondwater, dan wordt dat bloeddrukverlagende effect tenietgedaan,” zegt Welch. Zij adviseert dan ook om mondwater met een antibacteriële werking in de kast te laten staan. Uitzonderingen daargelaten, haast ze zich te zeggen, want mensen die met bacteriedodend mondwater spoelen op advies van een deskundige, zoals een dokter of tandarts, kunnen natuurlijk beter dat advies opvolgen.
| Een hoge bloeddruk is een veelvoorkomend medisch probleem met jaarlijks miljoenen doden tot gevolg. Nitraatreducerende mondmicroben zijn in staat om het nitraat in ons voedsel om te zetten in stikstofmonoxide, een stofje dat betrokken is bij de regulatie van onze bloeddruk. Mensen zelf missen deze activiteit dus zijn hiervoor afhankelijk van bacteriën. In 2019 won de VU student Tessa Schoon de jaarlijkse Micropia microbiome award met haar voorstel om de mondmicrobiota zo te beïnvloedden dat het bloeddrukverlagende effect door de activiteit van mondbacteriën in patiënten met hypertensie wordt gestimuleerd. |
Wel doen: regelmatig de tong schrapen
Een tongschraper is een uitermate geschikt strijdmiddel tegen een vervelend euvel: onfrisse adem. Die ontstaat door zwavelscheten van bacteriën die niet van zuurstof houden. Eigenlijk is het best vreemd dat die in de mond wonen, terwijl er, zo zegt Welch, in de mond juist relatief veel zuurstof is. Hoe kan dat dan? Die stinkbacteriën blijken van behulpzame bovenburen te profiteren. Die bovenburen groeien als een soort deksel over de holtes waar de stinkbacteriën zich het liefst in verschransen. “Want voor een bacterie is de tong net een berglandschap vol met kloven en groeven,” zegt Borisy. In die afgedekte holtes kan zuurstof amper binnenkomen.
Dagelijks een cocktailtje goede bacteriën bij het ontbijt?
Er wordt veel onderzoek gedaan naar allerlei manieren om het mondmicrobioom te versterken, zoals via extra prebiotica of via probiotica te nemen. Volgens het voedingscentrum is prebiotica een term voor verschillende stoffen die bepaalde bacteriesoorten helpen groeien. Die prebiotica zit in ons eten, maar via supplementen kun je daar wat extra van nemen. Probiotica is net een beetje anders, dat zijn levende bacteriën die de gezondheid een boost kunnen geven. Volgens het voedingscentrum is de meerwaarde van dat soort supplementen en bacteriecocktails voor gezonde mensen niet aangetoond. Ook hoogleraar Egija Zaura van het Academic Centre for Dentistry Amsterdam (ACTA) maant tot terughoudendheid. Ze legde onlangs de trend van pre- en probiotica kritisch onder de loep. ‘Ik heb een betere tip: geef de mondbacteriën wat ze nodig hebben om te groeien.’ Daarmee doelt ze op grondstoffen uit ons voedsel zoals nitraat uit bladgroente en arginine uit eiwitrijk eten. ‘Uit onderzoek met mensen die nooit gaatjes hebben, bleek dat ze een bepaalde bacteriesoort in de mond hebben die het eiwit arginine heel effectief omzet. Hierdoor stijgt de pH van het speeksel en kan het de tanden beter tegen gaatjes beschermen.’
|
Hoogleraar en microbioloog Remco Kort van de Vrije Universiteit en ARTIS-Micropia, niet betrokken bij dit onderzoek, is enthousiast over de precisie waarmee deze tongbewoners in kaart zijn gebracht: “De onderzoekers hebben een momentopname gemaakt die heel precies beschrijft welke bacteriën naast elkaar wonen, waardoor het net is alsof je door een landschap loopt. En ook al is het een momentopname, de tongcellen bevonden zich in verschillende stadia van ontwikkeling waardoor de beelden toch een zekere dynamiek laten zien. Waar ik nu wel heel benieuwd naar ben is: waarom hebben die bacteriën zich zo georganiseerd en welke onderlinge afhankelijkheden bestaan er? Welk voedsel wordt gebruikt door de verschillende bacteriën, en groeien ze bij elkaar in de buurt omdat ze leven elkaars ‘afvalproducten’.” “In dat licht is het ook zeker interessant om te kijken naar overige bewoners van de tong. In veel microbioomstudies wordt de rol van schimmels niet meegenomen. Het zou ook interessant zijn om te kijken of ook schimmels zoals Candida een rol spelen (iets wat de onderzoekers helemaal buiten beschouwing hebben gelaten). Daarnaast is het boeiend te onderzoeken of ook bacteriofagen die een grote invloed hebben op de groei van bacteriën, ook in de mond een rol spelen bij de ontwikkeling van deze bijzondere biofilms.”
De gedetailleerdheid van de afbeeldingen wordt ook door Zaura bejubeld: “Deze onderzoekers hebben een geweldige plaatjes van de tong gemaakt, waardoor je ziet wie naast wie woont en wie vriendjes met elkaar zijn.” Zaura, zelf niet bij dit onderzoek betrokken, plaatst wel enkele kritische kanttekeningen bij het onderzoek: “Dit onderzoek levert niet per se nieuwe kennis op. Bovendien mis ik ook informatie, zoals een duidelijk beschrijving van de plek op de tong waar het schraapsel is afgenomen. De tong is nogal een jungle en het maakt een groot verschil of je achterop de tong schraapt of ergens in het midden.” |
|
Wilbert et al. (2020) Spatial Ecology of the Human Tongue Dorsum Microbiome. Cell Reports 30, 4003–4015 (2020) https://doi.org/10.1016/j.celrep.2020.02.097 |